حقوق مالکیت فکری به دو بخش اصلی مالکیت ادبی و هنری و مالکیت صنعتی تقسیم بندی می شود (آنچه در این مبحث به آن اشاره می گردد بحث مالکیت صنعتی می باشد که خود به بخش های مختلف تقسیم بندی می گردد و مدلهای مصرفی یکی از زیر مجموعه های آن می باشد). پیشرفت جوامع و توسعه صنعت، لزوم توجه به حقوق مالکیت صنعتی را به جهانیان یادآوری کرد. در این بین پیشرفت صنعت و تجارت، اختراعات نیز اهمیت فزاینده ای پیدا کرد و از طرفی نیز برای حفظ آثار صنعتگران و مخترعین و تشویق و ترغیب آنان مقررات ویژه ای بوجود آمد و بتدریج در قوانین مربوط به حمایت آثار مخترعین و صنعتگران تحولاتی ایجاد شد. به گونه ای که در حال حاضر در اکثر کشورهای جهان قوانین مالکیت فکری و خصوصاً مالکیت صنعتی برای حفظ حقوق صنعتگران، تجار، طراحان و مخترعین وضع و به اجرا گذاشته شده است.
آنچه مسلم است موتور محرک پیشرفت بشریت نوآوری و اختراعات می باشد و کشورهای پیشرفته برای ترویج نوآوری، حمایت های ویژه ای را برای جذب افراد خلاق و نوآور وضع نموده اند و با وضع قوانین جدید به روز بستر اجرای نوآوری و اختراعات را برای جهانیان تسهیل کرده اند. در این راستا ارزش مادی و معنوی نوآوری ها و اختراعات بخش مهمی از توسعه و پیشرفت بسیاری از کشورها را سبب شده و حمایت های ویژه از حقوق مالکیت فکری تا حدودی این شرایط را فراهم نموده است. اما شرایط قوانین همواره نمی تواند حمایت های قانونی مد نظر افراد خلاق و نوآور را ضمانت کند لذا قانونگذاران سعی می کنند با تعدیل برخی از قوانین تا حد امکان حمایت های لازم برای افراد خلاق را فراهم نمایند. یکی از قوانین جدید در این زمینه قانون حمایت از مدل های مصرفی می باشد. به بیان بهتر قانون اختراعات در بسیاری از موارد نمی توانست حمایت های قانونی برای یک فرد خلاق که اختراع کوچکی انجام داده بود را فراهم سازد و بسیاری از اختراعات کوچک قابلیت ثبت و برخورداری از حمایت های قانونی را نداشتند لذا قانونگذار برای رفع این معظل قانون حمایت از مدل های مصرفی را مطرح و وضع نموده است.
قانون مدل های مصرفی همانند قانون اختراعات، حقی انحصاری را برای خالق اثر تضمین می کند در صورتی که نسبت به حق اختراع سهل تر و آسان تر بوده و مدت حمایت کمتری نسبت به اختراعات برخوردار می باشد.
قانون مدل های مصرفی عمدتاً برای تسهیل در ثبت نوآوری های کسب و کارهای کوچک طراحی شده در این شرایط برای اخذ حمایت های قانونی نیازی به کلیه شرایط لازم برای ثبت یک اختراع نمی باشد. البته قانون مدل های مصرفی در حال حاضر در برخی از کشورها پذیرش و قابلیت اجرا دارد. از طرفی ثبت مدل های مصرفی و برخورداری از حمایت های قانونی آن در کشورهای مختلف متفاوت می باشد. اما آنچه در تمام کشورها مشترک می باشد توجه به این نکته است که مدل مصرفی شبیه اختراع است. به بیان بهتر مدل مصرفی در بیشتر شرایط بعنوان حق اختراع کوچک یا حق نوآوری تلقی می شود.
بر اساس قوانین، حمایت های قانونی از مدل های مصرفی یک حق انحصاری است که به صاحب اثر اعطا می گردد که از استفاده سایر اشخاص؛ بدون اجازه خالق اثر، از مدل مصرفی ثبت و حمایت شده در فاصله زمانی تحت حمایت جلوگیری می کند.
در ایران نیز قانون مدل های مصرفی یا اشیا مصرفی از سال 1403 قابلیت اجرائی پیدا کرده و در صورت ثبت اشیا مصرفی یا مدل های مصرفی می تواند از حمایت های قانونی برخوردار گردد.
برخی از مواد قانونی بر مبنای قانون حمایت از مالکیت صنعتی مصوب 1403
ماده ۷۴
نمونه اشیاء مصرفی عبارت است از راهحل های جدید فنی در رابطه با شکل و ساختار محصول یا ترکیبی از آنها که موجب بهبود عملکرد آن میشود. نمونه شیءمصرفی، زمانی قابل ثبت است که جدید و دارای کاربرد صنعتی باشد.
- تبصره ۱: حمایت از نمونه اشیاء مصرفی، منحصر به فراوردهها بوده و شامل فرایندها نمیشود.
- تبصره ۲: حمایت از نمونه¬ اشیاء مصرفی، شامل فراورده های مواد شیمیایی، مواد مرکب و چندسازه نمیباشد.
ماده ۷۵
گواهینامه نمونه اشیاء مصرفی، سندی است که مرجع ثبت مالکیت صنعتی برای نمونه اشیاء مصرفی صادر نموده و نشاندهنده حقوق انحصاری مندرج در این قانون برای دارنده آن است.
ماده ۷۶
مدت اعتبار گواهینامه نمونه اشیاء مصرفی، سهسال پس از تاریخ تسلیم اظهارنامه است. دارنده گواهینامه نمونه شیء مصرفی میتواند با پرداخت هزینه مربوط، تمدید اعتبار گواهینامه را برای یک دوره سهساله دیگر درخواست نماید. این درخواست باید حداکثر ظرف ششماه قبل از انقضای مدت اعتبار ثبت نمونه شیء مصرفی در هر دوره مطرح شود. در صورت عدم درخواست در مدت مذکور، درخواست تمدید، حداکثر ظرف شش ماه پس از پایان اعتبار گواهینامه نمونه شیء مصرفی با پرداخت جریمه تأخیر معادل دو برابر حقالثبت امکانپذیر است، در غیر این صورت، اعتبار گواهینامه نمونه شیء مصرفی خاتمه مییابد.
- تبصره: مرجع ثبت مکلف است یک¬ماه قبل از انقضای اعتبار گواهینامه در این ماده، به نحو مقتضی مراتب لزوم پرداخت هزینه تمدید اعتبار را به اطلاع دارنده گواهینامه نمونه شیء¬ مصرفی برساند.
ماده ۷۷
در صورتی که موضوع نمونه شیء مصرفی، افزوده یا اصلاح فنی در یک اختراع باشد، بهرهبرداری از آن نمونه شیء مصرفی منوط به اجازه دارنده حق اختراع است.
ماده ۷۸
هزینه صدور گواهینامه نمونه شیء مصرفی، سیدرصدِ (۳۰%) هزینه صدور گواهینامه اختراع است، لکن هزینههای سالانه یا دورهای تمدید، همانند اختراع است.
ماده ۷۹
متقاضی ثبت اختراع در زمان بررسی تقاضای ثبت اختراع میتواند درخواست ثبت خود را به عنوان نمونه شیء مصرفی تغییر دهد. همچنین در صورتی که تقاضای ثبت اختراع به صورت کلی یا جزئی رد شود، متقاضی میتواند ظرف بیست روز پس از ابلاغ تصمیم مرجع ثبت، تقاضای خود را مبنی بر ثبت به عنوان نمونه شیء مصرفی به مرجع ثبت تسلیم کند. در اینصورت، زمان حمایت از اظهارنامه نمونه شیء مصرفی، همان زمان تسلیم اظهارنامه اولیه می باشد.
- تبصره ۱: در صورت تغییر درخواست ثبت از اختراع به نمونه شیء مصرفی، مابهالتفاوت هزینهها مسترد نمیشود.
- تبصره ۲: متقاضی ثبت نمونه شیء مصرفی تا قبل از تصمیم مرجع ثبت نسبت به رد یا قبول اظهارنامه می تواند با پرداخت مابهالتفاوت هزینهها درخواست ثبت خود را به عنوان اختراع تغییر دهد، مشروط بر آنکه شرایط ماهوی لازم برای ثبت اختراع را داشته باشد.
- تبصره ۳: تقدیم همزمان اظهارنامه نمونه شیء مصرفی و اظهارنامه اختراع امکانپذیر است.
ماده ۸۰
پس از تسلیم اظهارنامه به مرجع ثبت، در صورت وجود شرایط شکلی و عدم وجود سابقه ثبت در مورد نمونه شیء مصرفی موضوع تقاضا، مرجع مذکور ظرف دو ماه نظر خود مبنی بر پذیرش اظهارنامه را به متقاضی ابلاغ می کند؛ در غیر این صورت، با رعایت ماده (۲۳) این قانون، اظهارنامه را رد می کند.
ماده ۸۱
مفاد مواد (۳) تا (۱۰)، تبصره (۲) ماده (۱۲)، مواد (۱۳) تا (۱۵)، (۲۰) تا (۲۵)، (۲۹) تا (۳۳)، (۳۵)، (۳۶)، (۳۸)، بندهای (۱) تا (۳) ماده (۳۹)، مواد (۴۰) تا (۵۰)، (۵۳) تا (۶۳)، ماده (۶۴) و تبصرههای (۱) و (۳) آن، مواد (۶۵) تا (۷۰)، صدر ماده (۷۱) و مواد (۷۲) و (۷۳) این قانون، حسب مورد در خصوص نمونه شیء مصرفی نیز مجری است.
- تبصره ۱: تمام مهلت¬های مربوط به ثبت نمونه شیء مصرفی، نصف مواعد ذکرشده در مورد فرایند ثبت اختراعات است. مهلت های دهروزه، مشمول این حکم نمیباشند.
- تبصره۲: مدت حق تقدم موضوع معاهده (کنوانسیون) پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی در خصوص نمونه شیء مصرفی دوازده ماه میباشد.
تدوین : ایده آفرین